Individualisme: spiritueel of niet?

Ik heb gisteren een verzameling holistische video’s (Engels) aangepast en bijgewerkt. Elk van die video’s herinnert ons eraan dat de mensheid EEN is. Dat we onderling verbonden zijn.

Toch is spirituele groei een individueel proces. Zo individueel zelfs dat de Nederlandse kranten een tijdje terug een debat hadden over de vraag of spiritualiteit egoïstisch is. Het is een oud verwijt. Dat het de kranten haalt zegt iets over hoe mainstream spiritualiteit aan het worden is.

Onze moderne cultuur wordt steeds individualistischer. Als sociologen dat zeggen, bedoelen ze dat mensen meer vrijheid hebben: minder gebonden zijn aan sociale verbanden en dwingende verwachtingen. In andere woorden: de mensen waarmee we opgroeien zijn meestal niet de mensen die we als volwassenen nog regelmatig zien. Ik heb zelf, buiten hyves, geen contact met wie dan ook uit mijn schooltijd. Dat is waarschijnlijk ietwat extreem. Toch past het in het algemene beeld dat we onze sociale relaties kiezen, in plaats van dat ze gegeven zijn.

Stel je voor dat je in een dorp woont, twee honderd jaar geleden of zo. Je kent de buurman, zijn vrouw en kinderen. Met hen ben je opgegroeid. Je kent de bakker bij naam, net als zijn vrouw en kinderen. Zijn oudste zoon wordt opgevoed om hem op te volgen.
In dat dorp zijn een boel sociale beperkingen. De zoon van de bakker kan niet kiezen iets anders te gaan doen: hij moet en zal bakker worden.

Voor ons, levend in de stad (meer dan 50% van de mensheid leeft tegenwoordig in de stad), is het allemaal anders. Sociale netwerken zijn losser in de stad.
Voor de meeste van ons zijn sociale relaties alleen stabiel als het familierelaties zijn. Maar zelfs binnen families zijn relaties vaak oppervlakkig of zelfs gespannen.
Met die losheid komt vrijheid: vrijheid onze eigen carrière te kiezen. Vrijheid om onze kleren uit te kiezen. Vrijheid om te trouwen wie we willen: in Nederland is er zelfs de mogelijkheid iemand van ons eigen geslacht te trouwen. Zelfs in Aziatische landen beweegt de cultuur die kant op hoewel het homoseksuele huwelijk misschien een uitzondering is en veel mensen nog trouwen met de keus van hun ouders.

Het lijkt me duidelijk dat deze vrijheid de reden is waarom religie vervangen wordt door spiritualiteit. Kerken zijn niet meer een plek waar mensen zich thuis voelen, over het geheel genomen. We zijn gewend geraakt aan de vrijheid te kiezen wat we geloven en van gedachten te veranderen. Veel mensen vertrouwen religieuze en spirituele organisaties niet. In een online chat sprak ik iemand die veel van theosofie wist – zoveel dat ik aannam dat hij lid was van de Theosofische Vereniging. Maar nee, hij bleek een grote weerzin tegen religieuze organisaties te hebben en daar de Theosofische Vereniging onder te scharen.

Het is een teken van de tijd. Mensen willen zich niet vastleggen op een richting, een club. Het voelt niet goed, of zoiets. Ik kan niet goed uitleggen waarom, want voor mij is de TVN een van de vaste punten in mijn leven. Het is een thuis, een plek waar ik mensen ontmoet die ik over 10 jaar nog tegen zal komen. Te midden van de instabiliteit van mijn persoonlijke leven (eigen baas, veel online) is de TVN een soort anker. En ik kan nog steeds geloven wat ik wil, van gedachten veranderen wanneer ik dat wil.

Mijn punt in dit stukje is iets anders: de illusie van individualiteit.

Terug naar die holistische video’s: ze herinneren ons aan een centraal feit: We zitten in het zelfde schuitje, wereldwijd. Een van die video’s was zelfs een oproep om daar dagelijks op te mediteren: “we’re all in this together”. Een optimistisch project.

Het is wel waar: we zitten in het zelfde schuitje. Vanuit spiritueel perspectief zijn we meer met elkaar verbonden dan je je voor kunt stellen. Beter gezegd: we zijn meer met elkaar verbonden dan ons bewuste denken kan bevatten. Onze intuïtie zou het makkelijker moeten kunnen begrijpen. De klassieke Indiase benadering van dit punt is als volgt:
Ons diepste bewustzijn (Atman) is een met de diepste bron van het universum (Brahman). Of in de woorden van een mantra van Annie Besant (die theosofen overal ter wereld gebruiken bij hun bijeenkomsten):

O Verborgen Leven, trillend in elk atoom;
O Verborgen Licht, stralend in ieder wezen;
O Verborgen Liefde, alles omvattend in Een Zijn;
Moge ieder die zich een voelt met U,
Zich daarom een weten met elk ander.

Wat is in dat licht nog over van onze individualiteit? Wat betekent ‘voor jezelf opkomen’ in dat kader?

Ik heb nog een reden om mijn vraagtekens te hebben bij al dat individualisme van ons.

Ik schreef net dat we vrij zijn onze eigen kleren uit te kiezen. Dat is natuurlijk waar. Maar als ik kleren van 100 jaar geleden uit zou kiezen voor een sollicitatiegesprek, kan ik zeker zijn dat ik de baan niet krijg. Ze zullen me wel onthouden, maar het is ook duidelijk dat iemand die dat doet basis sociale vaardigheden mist.

Ik was een paar jaar terug in de VS voor een Theosofische conferentie. Ik had pech: meerdere medische problemen. Ik kwam aan met zware keelpijn. In de loop van de eerste week kreeg ik een huidonsteking in mijn gezicht. Theosofen zijn (bij elkaar) bekend als individualisten. Misschien dat we het daarom zo weinig eens zijn 🙂 Maar het advies dat ik die week van verschillende mensen kreeg was identiek: tot op de pil nauwkeurig en het moment waarop ik naar de dokter zou moeten. Achteraf hadden ze collectief gelijk over de dokter (die was nodig) en niet over de pillen. Maar goed, mijn systeem is danook zo dat ik meestal reguliere pillen nodig heb als er een probleem is, geen alternatieve.

Mijn punt? Hoe trots we ook zijn op onze onafhankelijkheid, wij mensen gedragen ons als toch als een collectief. Dit wordt alleen maar bevestigt door de recente problemen op de aandelenmarkt.